Boerderij Kloosterwijtwerd. Rijksmonument nr. 35911. Foto: A.J. van der Wal, januari 1969, Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed. Licentie: Creative Commons.
Kloosterwijtwerd, het klooster en de boerderij
Het is eind jaren zestig van de vorige eeuw als ik met mijn oude vriend Wiert Eelssema in de Fiat 850 naar Kloosterwijtwerd rijd. Hij wil daar graag een boerderij bezoeken om er een artikel over te schrijven voor een krant. Ik herinner me nog dat we in een grote kamer koffie zitten te drinken met de toenmalige bewoners voor een prachtige schouw. Over die boerderij schrijf ik in dit artikel.
Kloosterwijtwerd is een huiswierde (Rijksmonument nr. 47145) even ten zuiden van het Groningse Usquert. Hier heeft ooit de johannietercommanderij klooster Wijtwerd gestaan, die voor het eerst in 1304 wordt vermeld. Het heeft bestaan tot 1587, als het wordt geplunderd. Volgens een parochielijst uit 1561 vormt het klooster tevens een zelfstandige parochie voor de omwonenden.
Het klooster is gesticht op een oudere dorpswierde, die vermoedelijk al rond het jaar 1000 voorkomt in de goederenlijsten van de Abdij van Werden onder de naam Uuituurd (genoemd na Wadwerd). Deze wierde, die volgens de historicus Gezewinus Acker Stratingh (1804-1876) ruim zes meter hoog geweest moet zijn, wordt deels afgegraven rond 1900. Bij de opgraving zijn onder andere een bronzen sierschijf met knop met email uit ca. 100-300, vaatwerk, voorwerpen van been, hout, hoorn en ijzer, kralen, een barnstenen oorhanger, spinsteentjes en netverzwaringen gevonden.
De monumentale historische boerderij Kloosterwijtwerd met een prachtig voorhuis op de wierde bevat restanten uit het voormalige klooster van Wijtwerd dat op deze verhoogde plaats, even ten zuiden van de huidige spoorlijn, heeft gestaan. Het nonnenklooster is verbonden geweest aan het klooster van Rottum en is erg rijk geweest. Het klooster is gesticht in 1217 en brandt af in 1231. Het is in latere jaren weer opgebouwd. De huidige boerderij heeft nog een schouw uit 1461 met de wapens van de orde.
Het klooster Wijtwerd wordt in 1587 grotendeels verwoest door Spaanse troepen. Een oud stuk vermeldt hoe dat in z'n werk is gegaan, waarbij schepen via het Wad hier in de buurt aan wal zijn gekomen:
'Verdugo [1] uth die Ommelanden waket grave Willem van Nassauwen op den 16 Septembris myt den sijnen um myt volle scepen van Oestumhoerne na Warffum tscepen myt 400 mannen alleen. Daer Michiel Knoep, Caspar van Ewsum und Tyart Hettinga hoplieden van 17 Septembris smorgens to Warffum intrecken, verbranden twee kloesteren, Rottum und Wujdtwert, myt die wemen to Middelstum, Doornwert, und Cantes twe huys luyde huysen'
Ook bevindt zich in het voorhuis van de boerderij nog een Veronica statie (zie afbeelding verderop), voorstellende de onder het kruis bezwijkende Jezus en de knielende Veronica met het doek waarmee ze zijn gelaat heeft afgeveegd en waarop het gelaat van Jezus nu zichtbaar is. De boerderij is helaas niet van binnen te bezichtigen, maar de bewoners stellen regelmatig hun enorme en fraaie tuin open voor het publiek. Het betreft Een groot grasveld met borders in verschillende kleuren. Alles groeit zo lekker op de Groningse klei. Verschillende soorten Hosta's, Hortensia's, Phloxen en mooie oude fruitbomen. Hier en daar een monumentale boom, die wat schaduw biedt op zomerse dagen. Achter de boerderij ligt de moestuin. Achter in de tuin heeft de familie een eigen grafkelder. Het past helemaal bij de plek. Vanaf 1650 tot op de dag van vandaag is de boerderij door vererving in de familie gebleven, soms via een vrouwelijke tak. In 1618 is het klooster Wijtwerd opgeheven.
Bron: Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed, monument nummer 35911, foto: IJ.Th. Heins. Licentie: Creative Commons.
De huidige boerderij De huidige boerderij aan de Kloosterwijtwerdweg 4 te Usquert is een Rijksmonument (nr. 35911) en het voorhuis is gebouwd rond 1600. In 1813 is het voorhuis verbouwd en de schuur in 1843 en 1861. Circa 1650 wordt het voorhuis opnieuw verbouwd, evenals in 1813.
Het betreft een Grote boerderij van het kop-hals-romptype, blijkens datumsteen in de voorste puntgevel. Het voorste gedeelte van het voorhuis vormt een groot onderkelderd vertrek met kastenwand met tegen de achterwand en schouw tegen de voorgevel. In het halsgedeelte is een prachtige gotische schouw aangebracht met twee wapenschilden: het Johannieterkruis en het wapen van Joh. Munter (gestorven 1461), commandeur van Kloosterwijtwerd. In de achterwand replica's van haardstenen, rond een origineel exemplaar gedateerd 1587. In de hal in het schuurgedeelte is een gebeeldhouwd reliëf ingemetseld voorstellende de kruisdragende Christus met Veronica; beneden twee wapenschilden, met het Johannieterkruis en een met de Franse lelie, die ook in het wapen van Joh. Munter voorkomt. De tuin is mogelijk aangelegd ter plaatse waar het klooster gestaan heeft. In de tuin bevindt zich een particuliere begraafplaats met kapelletje en toegangspoort uit de 18e eeuw en een grafzerk voor Evert Josten, overleden 1652 [2].
Groot Kruisstede Aan de boerderij Kloosterwijtwerd is ooit de historisch belangrijke boerderij Groot Kruisstede of Groote Kruisstee, eerder kortweg Kruisstee genoemd, verbonden geweest. Deze boerderij ligt ten zuidwesten van Usquert aan de Westerhorseweg in het buurtschap Westerhorn ten zuidwesten van Usquert. Het heeft ook toebehoord aan het klooster te Rottum en is in ‘het bezit’ geweest van een pachtboer.
In de tijd van de Hervorming wordt de boerderij bewoond door katholieken en fungeert het als wijkplaats. Kruijsstee is de enige boerderij in de provincie Groningen met de woonkamer nog in oud-Groninger stijl. De authentieke woonkamer bevat nog de typische oud-Groninger smalle vensters met kleine ruitjes, een vroeg 17e eeuwse schoorsteen met gebeeldhouwde wangen en een fries en oude bedsteden. De boerderij is helaas niet te bezichtigen.
De boerderij is vroeger mogelijk een steenhuis geweest en gaat in 1474 als voorwerk samen met de rest van de proosdij Usquert over in handen van het Rottumse klooster Sint Juliana. De huidige boerderij heeft een 16e eeuws voorhuis en is nog deels omgracht.
Sage Volgens een sage heeft deze boerenplaats zijn naam op de volgende manier gekregen: 'Lang geleden, als er nog geen dijken zijn, ziet iemand op zondag op het wad twee enorme zwanen zwemmen. Ze hebben een donker ding bij zich, dat ze tussen zich in vooruitduwen. Als ze aan land komen, blijkt het een houten kruis te zijn. De zwanen vliegen weg en de mensen overleggen wat ze moeten doen. Ze willen op het punt een kerk bouwen, maar daar op de rand van de kwelder kan dat niet. Vervolgens hebben ze het kruis laten verslepen door twee witte ossen. Die gaan er al even voorzichtig mee om als de zwanen. De ossen kennen het pad en houden pas stil voor het klooster Wijtwerd. Zo is het kruis in het klooster gekomen en de plek waar de zwanen aan land zijn gekomen is de Kruisstee, waar later de boerderij is gekomen'.
Het klooster Het Rottumer Benedictijner klooster Sint Juliana is gewijd aan de heilige Juliana, martelares van Nicomedië en moet zijn gesticht tussen 1195 en 1210 door monniken uit het Duitse Werden. Op de stichtingsplaats heeft eerder een heidense kapel gestaan, die volgens de overlevering in het jaar 433 is gesticht. De meer dan honderd afgodsbeelden, waaronder die van Fosta en Thor, zouden in opdracht van Liudger uit het klooster zijn geroofd en naar onder meer Utrecht zijn gebracht. Het klooster van Rottum heeft tijden van grote bloei maar ook van verval gekend. In 1470 is de financiële huishouding zo zorgelijk dat de abt, via bevriende relaties, aan de bisschop van Munster verzoekt om de goederen van de proosdij Usquert bij het klooster in te lijven. Na het overlijden van de proost van Usquert in 1475 gebeurt dat ook. De proosdij gaat niet akkoord, maar na bemiddeling van Paus Sixtus IV (1471-1484) keert in 1480 eindelijk de rust weer in de proosdij Usquert.
Noten en bronnen:
1. Verdugo = Spaanse legeraanvoerder; weem = pastorie; Doornwert = Toornwerd. 6. Wikipedia, Kloosterwijtwerd.
|
|||||||||||||||||||
